جامعيت قرآن كريم نسبت به علوم و معارف الهي و بشري

پدیدآورمحمدهادی معرفتسیدابوالفضل میرمحمدی

تاریخ انتشار1388/09/22

منبع مقاله

share 556 بازدید
جامعيت قرآن كريم نسبت به علوم و معارف الهي و بشري

مصاحبه شونده:محمد هادی معرفت و سید ابوالفضل میر محمدی
گستردگي دانش بشري در موضوعات مختلف بويژه در علوم انساني و كلامي سؤالات زيادي را پيرامون دين بويژه اسلام و قرآن و اداره جامعه بشري بر اساس دين برانگيخته و از طرفي پاسخهاي در خور و شايسته كمتر ارائه گرديده است. عمده سؤالي كه در اين راستا ميان پژوهشگران و دين شناسان ارائه مي‏گردد محدوده جامعيت دين و كماليت قرآن در حوزه نيازهاي بشري است.
«نامه مفيد» به اندازه توان خود تلاش مي‏نمايد پاره‏اي از اين سؤالات را فراروي عالمان و متخصصان قرار دهد تا با استفاده از آنان پاره‏اي از اين پرسشها را پاسخ گويد. با سپاسمندي از بزرگواراني كه فراخوان نامه مفيد را پاسخ گفته‏اند، تأكيد مي‏كنيم كه صفحات مجله براي پاسخ به اين اقتراح در شماره‏هاي ديگر نيز گشوده است. اين شماره را به پاسخ حضرت آيت‏اله محمد هادي معرفت، استاد حوزه و مؤلف كتاب گرانسنگ «التمهيد في علوم القرآن» و حضرت آيت‏اله سيد ابوالفضل ميرمحمدي استاد و رئيس دانشگاه الهيات تهران، زينت مي‏بخشيم. بر آن اميد كه براي خوانندگان مفيد واقع شود.
آيا قرآن كريم نسبت به علوم و موضوعات الهي و بشري جامعيت و كليتي دارد و پاسخگوي همه اين مسايل است يا نه؟ و اصولاً در مرحله بعد اگر جواب مثبت است مكانيزم استخراج اين سئوالات از ظواهر قرآن و يا نصوص قرآن و سنت چگونه است؟
محمد هادي معرفت: بدون شك ما به جامعيت قرآن معترفيم و اساسا «اليوم اكملت لكم دينكم» معناي كمال را مي‏رساند كه اسلام و در رأس آن قرآن، آنچه را كه نياز بشر بوده بطور كامل عرضه داشته است. ولي صحبت از جامعيت و كمال در اين جهت است كه مقصود از جامعيت و كمال چيست؟ در اينجا برخي از ادعاها افراطي است و آن اينكه هرآنچه بشر به آن رسيده است يا مي‏رسد از دستاوردهاي علمي، فني، فرهنگي و... تمام اينها در قرآن بوده يا ريشه‏اش در قرآن هست. و حال آنكه چنين ادعايي گزاف و بي‏اساس است .قرآن اساسا جاي عرضه اينگونه مطالب نيست. مقصود از كمال و جامعيت، جامعيتِ در شؤون ديني است (اصولاً و فروعا). ما اگر مدعي هستيم كه قرآن جامع است يعني آنچه كه در رابطه با اصول معارف هست و آنچه كه در رابطه با بيان احكام و تشريعات هست اينها بطور كامل در دين مطرح است و رؤوس و پايه‏هاي آنها در قرآن موجود است، همين است و بس. بيش از اين ما ادعايي نداريم. زيرا قرآن وقتي كه ادعاي كمال مي‏كند و مي‏گويد: «اليوم اكملت لكم دينكم» از اين جهت كه روي كُرسي تشريع نشسته چنين ادعايي را مي‏كند نه روي كرسي تكوين. اگر مدعي اين كلام، بر كرسي تكوين تكيه داده بود و گفته بود كه هر آنچه كه نيازمندي است، من براي شما آورده‏ام در چنين ادعايي جا داشت كه بگوييم علوم تجربي و رياضي و تمام ابعاد فرآورده‏هاي بشري بايد حداقل ريشه‏اش در قرآن بوده باشد ولي اين سخن را موقعي گفته است كه بر كرسي تشريع تكيه زده پس معنايش اين است كه آنچه در رابطه با شريعت است، اصولاً و فروعا، ما براي شما مطرح و پايه‏ريزي كرده‏ايم. و اين همانند آن است كه يك فقيه كتابي را بنويسد و بگويد هر آنچه مورد نياز بوده است، در اين كتاب گرد آورده‏ام. اين سخن را موقعي مي‏گويد كه بر كرسي فقاهت تكيه زده باشد، مثل «من لا يحضره‏الفقيه» يا وقتي‏كه محمدبن زكريا مي‏گويد: من كتابي مي‏نويسم كه تمام نيازمنديهاي مردم را فراهم كنم و بدين‏سان كتاب «من لا يحضره‏الطبيب» را مي‏نويسد. يعني هر آنچه را كه در عالم پزشكي مورد نياز است من ارائه مي‏دهم. چرا؟ چون اين سخن را موقعي گفت كه بر كرسي طبابت و پزشكي تكيه زده بود. خلاصه در اينگونه سخنان بايد ببينيم كه گوينده‏اش خود را در چه موضعي قرار داده و اين سخن را گفته است. اين اولاً، كه مناسبت حكم و موضوع اقتضا مي‏كند كه آنچه كه در رابطه با شريعت و دين است اصولاً و فروعا مطرح كرده باشد نه غير از آن.
و ثانيا اساسا قرآن كريم و همچنين دين، شأنش اين نيست كه در اموري كه مربوط به يافته‏هاي خود بشر است دخالت كند؛ حتي راهنمايي كردن آن هم معنا ندارد. زيرا خداوند به انسان عقل و خرد و انديشه ارزاني داشته و همان روز اول كه گفت: «و علَّم آدم‏الاسماء كلَّها»، اسماء يعني حقايق اشياء. يعني ما به انسان قدرت پي بردن به تمام حقايق هستي را داده‏ايم، همين و بس. آنچه را كه از خداوند سبحانه و تعالي انتظار مي‏رود همين است و اصلاً براي اينكه انسان آن جنبه خليفة‏الله في‏الارضي خود را به مَنصه ظهور برساند بايد خود بجوشد، خود بتواند نسبت به اين تحدّي به مَلَك، به فعليت برسد و اگر بخواهد به كمك شرع باشد اين‏كه هنري نيست. پس خداوند آن روزي كه انسان را لُخت آفريد و در اين جهان افكندش، حتي مثل ساير موجودات وسايل دفاعي، پوشش و... براي او فراهم نكرد، حتي به انسان گفت كه لباست را بايد خودت فراهم كني، خوراك را هم بايد خودت تهيه كني، وسيله دفاع را خود فراهم كني، برخلاف ساير مخلوقات، چرا؟ چون به انسان چيزي داده بود كه او را در زندگي بي‏نيازش مي‏كرد و آن چيز همان عقل و خرد و انديشه اوست و لذا اساسا معنا ندارد كه بگوييم انسان براي پي بردن به مثلثات، هندسه فضايي، فلان قانون رياضي، كمك از شرع بگيرد؛ اين وظيفه شرع نيست. بلكه وظيفه شرع اين است كه برنامه‏هايي طرح كند كه انسان زندگي سالم داشته باشد. اسلام كار به اين ندارد كه شما وقتي به مسافرت مي‏رويد با حيوان حركت كنيد يا با ماشين يا با هواپيما و... اين وظيفه او نيست. همين‏طور، اسلام كار ندارد به اينكه انسان چه‏جور لباس بپوشد، چه‏جور خوراك بخورد، منتهي مي‏گويد بايد از راه حلال باشد، اسراف نباشد، از راه تجاوز به حقوق ديگران نباشد، بلكه بايد هر كس به حقوق حقه خود برسد. اسلام آمده است كه زندگي انسان را تعديل بخشد و انسان در زندگي ميانه‏رو باشد، افراط و تفريط، تعدّي و تجاوز يا كوتاهي در زندگي نسبت به حقوق ديگران نكند، همين و بس. اسلام آمده كه انسان را سعادتمند كند؛ يعني انسان را به‏گونه‏اي راهنمايي كند كه در اين جهان احساس خوشبختي نمايد تا اين مقدمه‏اي باشد براي خوشبخت بودن در جهان ديگر. و اين نيز به اين است كه زندگي سالم داشته باشد، عدل بر جامعه حاكم باشد، ظلم بر آن جامعه راه پيدا نكند. و لذا قوانين و احكامي در همين رابطه وضع مي‏كند ولي ساير مطالب، و اينكه حالا ما مي‏توانيم از اكسيژن چه استفاده‏هايي بكنيم، آيا مي‏توانيم بر اثر فشار هوا، هواپيما بسازيم؟ اينها ربطي به شرع مقدس ندارد، چون انسان خودش به اينها پي مي‏برد و اصلاً آن استعدادها و قابليتهايي كه در انسان نهفته است به فعليت مي‏رسد و بايد هم برسد. پس وظيفه دين نيست كه در شؤون زندگي انسان، در جنبه‏هاي مادي و معنوي انسان كه چگونه زندگي كند (آيا با هواپيما سفر كند يا با ماشين يا با الاغ و كذا) اينها همه مربوط به خود انسان است كه بايد اينها را فراهم كند.
ثالثا، اينكه مدعيان اين مطلب هيچ دليل و شاهدي بر اين ادعاي خودشان ندارند. مقصود از دليل اين است كه آيا در نصوص كتاب يا سنت چنين مسأله‏اي اصلاً از جانب شرع يا قرآن مطرح شده كه ما همه چيز را براي بشر گفته‏ايم يا مي‏گوييم، اين معناي دليل بود. شاهد اين است كه حالا نشان دهيم كه كجاي قرآن راجع به مثلثات صحبت كرده است يا كجاي قرآن راجع به استفاده از رقّت هوا سخن به ميان آمده است و يا از كجا بشر بتواند صنايعي اختراع بكند و... اينها را شاهد هم ندارند و مسأله «لا رطب و لا يابسٍ الافي كتاب مبين» اين ربطي به اين مسأله ندارد؛ چرا كه اولاً، كتاب مبين مي‏گويد و قرآن نمي‏گويد كتاب مبين به جاي خود محفوظ، بلكه مقصود اين است كه هر آنچه در عالم وجود تحقق پيدا مي‏كند از پيش نوشته شده است. اين آيه چيزي غير از اين نمي‏گويد و ربطي به قرآن ندارد و مسأله اين نيست كه در قرآن ما همه چيز را گفته‏ايم. علي ايُّ حالٍ وجه سوم براي ردّ اين مدعا اين است كه اين مدعا نه دليلي دارد و نه شاهدي مي‏تواند داشته باشد.
با تشكر از استاد، بايد عرض كنيم عده‏اي استشهاد مي‏كنند به بعضي از آيات و روايات و ادله عقليه كه از اين ادله چنين استفاده كرده‏اند كه شأن قرآن بيان همه چيز است از قبيل «تبيانا لكل شي‏ء» با اين تعبير كه كل وضع شده است براي عموم و شي‏ء به معني وجود و موجود است، پس تبيين براي همه چيز است، هر چيزي كه شي‏ء اطلاق شود. بنابراين اعمّ است از مسايل تكوين و تشريع در خصوص روايات مخصوصا به آن رواياتي كه «كل مايحتاج اليه الناس» كه حضرت مي‏فرمايد: در نزد ما كتابي است به املاء رسول‏الله و خط علي كه در اين كتاب كل مايحتاج اليه‏الناس بيان شده حتي ارش‏الخدش. بنابراين از اين دسته آيات و روايات محبّت كرده جوابي بدهيد كه از حيث ادلّه عقلي چگونه است؟
محمد هادي معرفت: جواب اين را قبلاً اجمالاً داده‏ايم و حالا نيز مجددا تكرار مي‏كنيم و آن اين است كه اين جمله «تبيانا لِكُلِّ شي‏ء» يا «تفصيلاً لكل شي‏ء»، اين را كه گفته باشد و در چه موضعي اين را گفته است اين مسأله هيچ فرقي نمي‏كند. اگر يك مهندس كتابي بنويسد و بگويد فيهِ تبيان كل شي‏ء يعني كل شي‏ء مربوط به هندسه. اين يك امر عرفي است يعني آني كه يتفاهم منه عرف‏العام و در خود اين روايت هم كه قرائت فرموديد مثلاً عندنا كتاب علي فيه كل مايحتاج اليه‏العباد حتي ارش‏الخدش، نمي‏گويد ساختمان استكان و ... در فلان كارخانه. بلكه ارش‏الخدش را مي‏گويد كه جزء تعزيرات است، جزو ديّات است. يعني حتي ديه ارش خدش را براي ما مشخص كرده يعني در رابطه با شئوون ديني آنچه را كه نياز مردم است ما در اين كتاب روشن كرديم. اين مثل اين مي‏ماند كه صاحب عروة‏الوثقي وقتي كه آن را نوشت گفت كه من در مسائل مثلاً طهارت و صلاة آنچه را كه شما فرض كنيد نوشته‏ام حال در چه خصوص؟ وحتي شنيدم به اينكه اگر كسي توانست فرعي بر فروع بيفزايد فلان جايزه را به او مي‏دهم يعني تمام فروع مفروضه در رابطه با طهارت و صلاة را من در اينجا آورده‏ام. ديگر فرضي بالاتر از اين نمي‏شود كرد. اين معنايش اين نيست كه هر كسي هر فرضي بخواهد بكند ولو در زمينه‏هاي علوم رياضي اين ربطي به صاحب عروة ندارد لذا اين است كه صدور اين كلام از شارع مقدس است چه در كتاب و چه در سنت، چون اين در موقعي صادر شده كه شارع مقدس روي كرسي تشريع نشسته است و موضع تشريعي به خودش گرفته است لذا قطعا شامل امور تكويني نمي‏شود.
اينكه فرموديد آيه تفصيلاً لكل شي‏ء صفتي است براي تورات و طبعا ما نمي‏پذيريم بر اينكه تورات همه چيز را بيان كرده باشد حتي در مورد احكام. به دليل اينكه اگر همه چيز بيان شده بود ديگر نيازي به شريعت بعدي نبود ولي آقايان اين معنا را مطرح مي‏كنند كه در شريعت و دين به طور اعمّ بعضي روايات و آيات آمده كه دقيقا مسائل و امور تجربي است. مثلاً در باب مسواك روايات آمده يا در باب تنظيف و نظافت كردن بدن يا رواياتي كه درباره بهداشت زندگي انسان است. گاهي در آيات به بعضي از امور تكويني اشاره مي‏شود و در مورد آنها بياناتي دارد مثل آنچه در طب‏النبي و طب‏الصادق آمده است. چنين مواردي كه شريعت بيان نموده و امام بيان فرموده اينها تفضُّلاً است يا اينكه به عنوان وظيفه بوده؟
نكته ديگري كه از فرمايش حضرتعالي استفاده كرديم اين است كه چيزهايي كه عقل بشر به آن مي‏رسد نيازي به بيان شرع ندارد اما آقايان مي‏گويند اگر اين مطلب را ما بخواهيم به وسعت كلمه بپذيريم، اين حرف حتي نسبت به مسائلي هم كه از طرف شرع وارد شده، مطرح است كه خيلي از مسائلي كه شرع مطرح كرده از قبيل مسائلي چون حقوق، روابط انسان با انسانهاي ديگر، عقل بشر به آن مي‏رسد و چه بسا الآن بعضي از مسايلي كه شرع مطرح كرده حتي قابل اجرا نيست و نظرات ديگري نيز مطرح مي‏شود. آيا مي‏شود اينطور استفاده كرد كه آن چيزهايي كه بشر به آنها مي‏رسد طرح آن در كتاب و... لزومي نداشته مثلاً فرض كنيد بحث ديّات و قصاص و... كه حتي در كتاب مطرح شده اينها امروزه جايگاهي ندارد و عقل بشر خيلي راحت اينگونه از مسائل را حل مي‏كند و تا حدودي هم حل كرده است. پس در اين صورت اوامر ارشادي چه مي‏شود؟ بحث عدل و ظلمي كه شما فرموديد چيزي نيست كه بشر نفهمد، پس اگر بخواهيم شرع را در اين مسائل محدود كنيم حتي نسبت به اين مسائل هم گير دارد كه خلاصه بشر راههاي ديگري هم براي بدست آوردن اينها دارد. يعني به تعبير ديگر جنبه تفريط در اين گونه از قضايا پيش مي‏آيد و افراطي كه شما فرموديد كه خيلي از مسائل مثلاً سياست، مديريت و اقتصاد اينها ربطي به دين ندارد بلكه دين فقط براي مسائل معنوي بشر آمده است اين چگونه تصور مي‏شود؟
محمد هادي معرفت: در اينجا دوتا مسأله شده يكي اينكه پس چرا ما مي‏بينيم شارع در بعضي مسائل غير شرعي وارد شده. به شما عرض شود كه ما به اينها عنوان تفضّل مي‏دهيم يعني امام صادق عليه‏السلام كه به عنوان رئيس شرع روي كرسي تشريع نشسته است اينجور نيست كه از ساير علوم عاري باشد، شخص شارع از همه علوم داراست. ما نمي‏گوييم امام صادق عليه‏السلام نسبت به ساير علوم عاري است زيرا در اين قبيل از موارد وظيفه‏اش بيان نيست. بنابراين در اينجا دو مطلب شد كه نبايد با هم خلط كنيم. يعني پيغمبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم كه عقل كل است نمي‏توانيم بگوييم كه ايشان در همه مسائل عاري است و فقط در خصوص مسائل شرع آگاه است يعني فقط آقاي مسأله گوست. نه اينجور نيست، بلكه در همه چيز واقف است امّا وظيفه‏اش بيان نيست بلكه وظيفه او در محدوده شرع مقدس است كه بيان مي‏كند. حالا احيانا محيط خودش را ديد اينها عقلشان راجع به جهتي كه بايد برسد الآن نرسيده. آنها را تفصيلاً آگاه مي‏كند و لذا اين چه اشكالي دارد كه گاهي اوقات پيغمبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم ـ چون در مدينه مثلاً از آن جهت كه بهداشت كامل رعايت نمي‏شده و پيغمبر هم كه واقف به جهات بهداشتي است و وظيفه‏اش هم نيست كه اين مسائل را بيان دارد ـ بگويد: خاكروبه را شب در خانه نگه نداريد اين هم بيماري مي‏آورد و هم پشه مي‏آورد و هم موجب سرايت ميكروبها به بدن مي‏شود. مگر اين مريض اگر دوا بخورد، اين ثواب ندارد؟ ثواب يعني مرضيه خدا. زيرا معناي ثواب و عقاب در اينجا كنايه از مرضيه خدا بودن و غير مرضي بودن است. خوب پيغمبر چون جامعه را كثيف مي‏ديد مي‏فرمود كه لباستان را بشوييد، پاكيزه باشيد و «الحمام يوم و يوم لا» هر دو روز يك مرتبه حمام بگيريد. اين وظيفه شرع نيست. اينها يك نوع ارشاداتي است كه شرع مقدس از باب دلسوزي براي جامعه خودش دارد و لذا از اين قبيل دستورها را ما مثل ساير دستورهايي كه جنبه شرعيت دارد قائل نيستيم. يعني اگر چنين دستورهايي داد، اينها اطلاق و عموميت ندارد. يعني نبايستي با اينجور دستورها كه ارشادي است و در رابطه با محيط خاص خود معصومي است كه اين را دستور داده است معاملات روايات احكام را نمود يعني به اطلاق آن عمل كرد. متأسفانه ما فقهايي را مي‏بينيم كه با اين قبيل از روايات معامله‏اي را كرده‏اند يعني به اطلاق آن عمل كرده‏اند حتي در قرآن آنجايي كه درباره عسل مي‏فرمايد «فيهِ شفاء لِلنّاس» ما به عنوان يك فقيه بگوييم به اينكه بله هر كس هر دردي دارد بخورد، خوب مي‏شود. چون قرآن به طور عموم و اطلاق گفته، اين حرف غلط است چون اين «فيهِ شفاء للنّاس»، مثل «اقيمواالصلوة» نيست. بلكه يك قضيه خارجيّه است، عسل براي آن محيط در آن وقت شفابخش بوده، آن امراض عمومي، كمبود كلسيم و... كه در جامعه آنها بوده براي آنها خوب بوده امّا نه اينكه برخي بيماريهاي خطرناك دارند بيايند عسل بخورند و عمل به اطلاق آيه كريمه نمايند. اين خطاء محض است.
ـ مايك بحثي داريم كه بنده در همين گروه تخصص قرآني مطرح كردم و نوشته‏ام كه در مشهد مشغول چاپند، در كتاب «التفسير والمفسّرون». كه قرآن در پنج جهت بيانش با بيانات ديگران فرق مي‏كند اين مسأله را علامه طباطبايي نيز مطرح كرده‏اند كه پنج ويژگي دارد سخن خدا يكي اين است كه اموري است كه در قرآن به صورت قضاياي حقيقيه واقع شده اينها قضاياي خارجيه است. شخصيه است (كل قضايا نه بلكه بسياري يعني از صد قضيه 70 تا) يعني آنجايي كه قرآن مي‏فرمايد: «اِنَّ اَشَدَّالناسَ عداوةً للذين آمنوا اليهود»، يعني يهود مدينه؛ اليهود، قضيه حقيقيه نيست كه مراد همه يهود را بگيريم بلكه فقط يهود مدينه. يا «اِنَّ اقربهم مودة للذين آمنوا الذين قالوا انَّا نصاري»؛ فقط نصاراي نَجران مقصود است. يعني در بين اينها، «و اذا سمعوا ما انزل اليك تري اعينهم تفيض من‏الدم» مقصود اين نيست كه در قرآن بسياري از قضايايي كه مطرح شده حقيقيه نيست بلكه خارجيه است. يعني اشاره به معبود خاص است كه هرگز عموميت ندارد حتي آنجايي كه مي‏گويد:
«الاعراب اشد كفرا و نفاقا و من حولك مِنَ‏الاعراب و منافقون و من اهل‏المدينة مردوا علي‏النفاق لا تعلمونهم نحن نعلمهم».
مقصود عربهاي باديه نشين در اطراف مدينه است نه همه اعراب ونه همه باديه نشينها. خلاصه كثيرٌ من‏القضاياي‏القرانيّه انما هي قضايا شخصيه و خارجيه و لذا ما نبايستي اينجور قضايا را حقيقيه بگيريم و قابل تطبيق دهيم در همه چيز و همه جا. اين حرفها غلط است. هذا اولاً و ثانيا اگر يكي از پزشكان عالي رتبه در رابطه با همين دستورهاي شرعي راجع به بعضي از امور كه داده است مثلاً يك نفر گفته به اينكه بالاي ابروهايم يا پشت كلّه‏ام درد مي‏كرد امام فرمود كاسني بخور. يا مرزن جوش بخور و... مثلاً پزشك عاليقدري مي‏گفت: ما، ائمه را پزشك حاذق مي‏دانيم و هيچگاه بنا نيست به دستورهاي پزشك حاذق به عموم آن رفتار شود زيرا كه آن نسخه‏اي است و براي شخص خاص نوشته. اين دواي آن شخص است يعني اگر حضرتعالي سرت درد مي‏كرد طبق اين روايت بخواهي مرزن جوش بخوري اشتباه مي‏كني ـ.
و لذا اينجور دخالتهاي شرع يعني اولياء شرع در برخي از امور از روي تفضل است و جنبه شخصي دارد و نه ربطي به عموم دارد و نه اطلاق و نبايد با آنها معامله‏اي شود به مانند ساير عمومات و اطلاقات شرعيه. اين بخش اول از مسأله.
و امّا بخش دوم مسأله پس اگر بشر بناست عقلش به چيزي برسد وظيفه شرع دخالت در او نيست. آيا اين را سرايت بدهيم حتي در خود امور شرعيه؟ مثلاً فرض كنيد در باب تعزيرات، حدود، قصاص و بسياري از ابواب معاملات و حتي در بعضي از احكامي كه مربوط به عبادات هم هست؛ مثل قضيه عدّه، طلاق، حيض و نفاس و بگوييم اين احتياطاتي كه شرع فرموده امروزه به وسيله پيشرفت علوم، ما ممكن است خودمان به اين واقعيات برسيم كه شارع آن وقت از روي احتياط به ما گفته است؛ حالا ما به واقعياتش مي‏رسيم. مثلاً چنين مسايلي را مطرح كند. مثلاً بگوييم شارعي كه فرموده است زن مطلقه بايد عدّه نگه دارد و اين براي عدم اختلاط مياه كه نطفه گاهي خلط نشود، چنانچه تشخيص علمي داده شد كه اين زن باردار نيست پس عدّه لازم ندارد، چنين حرفهايي را بخواهيم زمزمه كنيم، يا اينكه يك روزي براي زانيه سنگسار بود امروز ممكن است بطرق ديگري اين حقوق را اجرا كنيم كه عقوبت اين شكلي نباشد و همينطور در بسياري از مسايل ممكن است تجديد نظر شود. و بشر خودش دخالت كرده و اصلح را خودش انتخاب نمايد، جواب اين بسيار مفصل است. (بنده تفصيلش را در جلد ششم «التمهيد» كه الآن زير چاپ است نوشته‏ام. در باب اعجاز تشريعي قرآن.) كه اگر الآن بخواهم خيلي فشرده عرض نمايم، عبارت از اين است كه در تشريعات سه بُعد وجود دارد چون تشريعات يعني قوانيني كه متكفّل به نظم در جامعه است (يعني اصلاً قوانين تشريعي چه وضعي و چه شرعي آن)، اين خود براي ايجاد نظم در جامعه است. نظم يعني چه؟ يعني حُسن رابطه بين فردي و فردي ديگر و فرد و جامعه. خوب انسان بايد حُسنِ سلوك داشته باشد هم در رابطه با خويشتن، هم در رابطه با افراد ديگر و هم در رابطه با كل جامعه‏اي كه در آن زندگي مي‏كند، بايد حسن رفتار داشته باشد. حال چه كسي آن را تنظيم مي‏كند؟ ولي انسان در حيات خود يك رابطه ديگري هم دارد كه آن رابطه با خداست. قانوني كه مي‏خواهد وضع كند هر چقدر هم مبرّا باشد كه عناصري چون: قوميّت، نژادگرايي، رتبه‏گرايي (توجه به درجه و مقام)، طايفه‏گرايي، هيچ در آن نباشد؛ به طوري كه مصفّا و مبرّا از هرگونه موجبات انحراف باشد، اين همان علاقه فرد با فرد و فرد با جامعه است. امّا علاقه فرد با خدا را نمي‏تواند تنظيم كند چرا؟ چون نمي‏داند چه نوع علاقه‏اي بين فرد و خدا وجود دارد تا آن را تنظيم كند. ببينيد قرآن وقتي كه مسأله ديه را بيان مي‏كند در همانجا مسأله اخوت اسلامي را هم بيان مي‏كند، همانجا مسأله عفو، انسانيت و نوعدوستي را هم مطرح مي‏كند. اينها همه روابطي است كه فرد با خدا دارد. آنجايي كه خداوند مسأله شُفعه را مطرح مي‏كند در همانجا مسأله اينكه مبادا مثلاً آن جهات خاصي كه قاعده عدل و انصاف در كار هست ملحوظ نباشد و در قوانين شرعيه هر سه بُعد به نحو اكمل رعايت شده و در قوانين وضعيه اگر كامل باشد دو بُعد بيشتر رعايت نمي‏شود. خوب بشر چه وقت مي‏تواند ادعا كند كه ما مي‏توانيم مقدار ارث پدر از فرزند يا فرزند از پدر يا عموي پدر و مادري يا عموي پدري فقط يا عموي مادري را فقط، اين رابطه را مشخص كنيم به نحوي كه مقدار ارثش را هم معين بكنيم نمي‏تواند اين كار را بكند. هيچ به آخرش نمي‏رسد. اين يك نوع رابطه‏اي است كه در خود جامعه بين افراد هست. در باب ارث خداوند مي‏گويد: «لا تعلمونَ ايهم اقرب اِليكم» اين تقسيم‏بندي ارث كه در قرآن انجام شده، روي يك ملاكي است كه ما نمي‏دانيم و شما نمي‏دانيد كداميك از اقوام شما به شما نزديكتر است. كدام نزديكي؟ آن نزديكي كه خدا لحاظ كرده علي اي حال در هيچ جاي دنيا قانون ارث مثل آنچه در اسلام مطرح است، مطرح نيست.با اين بيان مشكل ما دقيقا معلوم مي‏شود كه در اينجا يك معيار خاصي دارد. پس بشر يك وقتي به مقامي برسد كه بتواند رابطه انسان را با جامعه و با افراد و با خدا درك كند ما در اين باره منكر نيستيم. چون وقتي مي‏تواند يك علاقه و رابطه‏اي را تنظيم كند كه مقدار آن رابطه براي آن تنظيم كننده روشن باشد. آيا مي‏تواند انسان بفهمد كه ميزان رابطه‏اش با خدا چقدر است. (اين را نمي‏تواند به دست آورد و اما خود خدا مي‏داند) ولذا ما در احكام شرعيه در آنجايي كه به ما واگذار نشده؛ مثلاً در خصوص حدود به ما چيزي واگذار نشده است اما در خصوص تعزيرات به ما واگذار شده است. يعني در آنجاهايي كه به ما واگذار نشده معلوم مي‏شود كه شارع يك نسبتهايي را در كار لحاظ كرده لذا به ما چنين اجازه‏اي داده نشده است «و من يتعد حدودالله و اولئك هم‏الظالمون». در اين گونه از موارد نبايد از آن حدود تعدّي كرد. پس هرگاه بشر بتواند ادعا كند كه من مي‏توانم همه روابط انسان را تنظيم كنم حتي با خالق خود؛ ولي فرض اين است كه اين كار براي بشر امكان پذير نيست. پس مسأله اينكه بشر يك وقتي عقلش برسد به اينكه در بعضي از احكام و موضوعات، خودش تشخيص بدهد و واقعيت و حكمش را طبق تشخيص خودش بيان كند اين يك فرض است و هيچ‏گاه نمي‏تواند واقعيت داشته باشد. مثلاً همين مسأله نطفه و عدّه؛ مگر كساني كه زنهايشان را طلاق مي‏دهند حتما مقاربت با آنها كرده‏اند مگر شارع نمي‏توانست از اول بگويد آنهايي كه مقاربت كرده‏اند و حال آنكه اينها از روز اول معلوم بود. آيا اين مسأله تازه پيدا شده يا از روز اول بوده. زن و شوهري كه بينشان مدت مديدي است كه متاركه عملي هست و حال مي‏خواهد طلاق دهد، بايد عده نگه بدارد آيا اين مسأله هم تازه پيدا شده است؟ خوب اگر بنا بود واقعا ملاك عدّه، عدم اختلاط مياه آنها باشد پس بايد بگوييم جايي كه زن خودش قاطع است كه شوهر با او نزديكي نكرده پس مي‏تواند شوهر كند و حال آنكه اينطور نيست بلكه بايد بگوييم كه در اينجا يك حكمت و فلسفه‏اي در كار است. و لذا بعضي از فقهاي معاصر كه امروزه فتوا داده‏اند به اينكه اگر رحم را در آوردند و اين ديگر احتمال آبستني نيست، عدّه ندارد، اين حرف صد در صد غلط است چرا؟ چون اينجور فرضها روز اول هم بوده. حال زنهاي عقيم، پس عدّه نبايد داشته باشند و حال آنكه اين حكم براي زنهاي عقيم نيز از روز اول بوده پس شارع با علم به اينكه برخي از زنان عقيم‏اند و با علم به اينكه بعضي از زنها ممكن است مقاربتي با آنها انجام نگرفته باشد، در عين حال حكم عدّه را تعميم داده، ملاك اين نيست كه ما با پيشرفت علم بخواهيم در اينجا دخالت و ياتوجيهي كرده باشيم. پس معلوم مي‏شود كه اسرار ديگري در كار بوده است. ما مي‏دانيم كه هيچ حكمي از احكام شرعيه بدون ملاك نيست چون عقيده داريم بر اينكه «الاحكام‏الشرعيه الطاف في‏الاحكام‏العقليه» يعني آنچه را كه شرع مي‏گويد همان است كه عقل مي‏گويد. اما كدام عقل؟ عقلي كه لو خلّي و تبعه يعني اگر عقل به آن اسراري كه شرع در نظر گرفته واقف مي‏شد هر آينه همان حكمي را مي‏كرد كه شرع حكم كرده منتهي چه وقت عقل ممكن است به آن اسرار پي ببرد. فرض اين است و لذا يك سري از احكام هست كه صرفا جنبه تعبّدي دارد و نمي‏شود آنها را با اينجور مسايل تحليل و بررسي كرد تا اينكه بخواهيم نتيجه بگيريم كه پس ما هم بتوانيم تشريع كنيم يا بعضي احكام را با پيشرفت علم تغيير دهيم.
در اين خصوص بعضي از غربي‏ها يك توجيهي دارند مثل گِنون و از ايراني‏ها پروفسور حسين نصر، اينها اين توجيه كه ما در همه امور نمي‏توانيم با عقل و درايت خودمان عمل كنيم مي‏گويند دنيا و آخرت درست به منزله علت و معلول هستند يعني «الدنيا مزرعة‏الاخرة» و چون آخرت براي ما غيب است يعني ما كه از امور آخرت خبر نداريم الّا آنچه را كه شارع براي ما بيان كرده و حيات اخروي براي ما مشخص نيست بنابراين ما نمي‏دانيم چه اعمال و رفتاري را بايد در اين دنيا انجام بدهيم كه سعادت ابدي و اخروي ما را تأمين نمايد. چون رابطه دقيق اين عمل من، مثل رابطه علت است براي آن معلولي كه آخرت را برايم درست مي‏كند و آن آخرت و معاد غيب است بايد خداوند براي من بيان كند كه چه كاري را انجام بده و چه كاري را انجام نده و لذا آنچه را مربوط به اعمال اين‏چنيني مي‏شود كه در رابطه با سعادت اخروي است ما بايد سربسته و دربسته از شريعت و دين بگيريم. زيرا بعضي از اموري است از قبيل اختراعات و اكتشافات و... اينها همه مربوط به گذران امور مالي و مادي دنياست، اين نه وظيفه شرع است و نه ما مكلّفيم كه در اين قبيل از موارد تابع شرع باشيم مگر در مسايل كلّي. شما آيا اين توجيه اشخاص مثل گِنون و پروفسور نصر را مي‏پسنديد؟
محمد هادي معرفت: بله، اتفاقا به همين امر اشاره كردم. گفتم كه احكامي كه براي تنظيم حيات بشر است سه بُعدي است، و بُعد سوم همين است كه عرض كردم. چون خدا مي‏خواهد با اين عملي كه اينجا انجام مي‏دهم اين را به آخرت ربط دهد. اين صد در صد مطلب صحيحي است و ما آن را مي‏پذيريم. اما مسأله بعضي از فقها كه عرض كردم علّتش اين است كه اگر واقعا اين علّت باشد مگر از روز اوّل زنهاي عقيم وجود نداشتند. چرا پس شارع استثنايي براي آنها قائل نشده. همين الآن هم براي عقيم همين حرف را نمي‏زند، اگر اين علّت بود بايستي زن عقيم از اوّل استثناء مي‏شد حال آنكه نشده. بله بايد زني كه مسلما با او نزديكي نشده استثناء مي‏شد اما استثنايي نشده است. پس معلوم مي‏شود كه اين علّت نيست و از روز اول همه فقها مي‏گويند اين تعليلاتي كه در برخي از بيانات شرع رسيده حكمت است و حكمت لايعمِّم و لا يخصّص. هيچ‏گاه جعل حكم به علت مطرح شده نيست. اين يك به اصطلاح فائدة‏الحكم يعني يكي از آثار مترتبه حكم شرعي است اما تمام علت نيست. اگر كسي بخواهد اينجور تعليلات را علّت تامه بگيرد، از مشرب فقاهت بيرون رفته است زيرا به آن فقه سنتي كه امام بدان عمل مي‏كرده است عمل نكرده و لذا ما اين حرفها را امروزه گاهي مي‏شنويم اينها به نظر ما گاهي بسيار بعيد به نظر مي‏آيد و اين برخلاف فقه سنتي است ـ كه ما بايستي چون فقه يك علم منقول است و نظري نيست لذا بايد به شكل خودش عمل كنيم زيرا كه علم منقول مثل علم نحو مي‏ماند ـ حال بياييم از حالا بگوييم كلُ فاعلٍ منصوبٌ، اين غلط است چون اينها از علوم منقوله است تا اينكه با پيشرفت علم و فكر بعضي نظريات در آن عوض شود. نه همين است كه هست. هيچ‏يك از قواعد نحوي با پيشرفت تمدّن و فرهنگ قابل تغيير نيست و اين حرفها به نظر ما موردي ندارد.
حال يك سئوال كه خيلي جزئي است (از آن جهت كه براي خوانندگان جاي ابهامي باقي نماند) و آن اينكه شما فرموديد قانونگذار نسبت به اين سه مسأله آگاهي دارد، بنابراين شارع مي‏تواند قانون را وضع كند، در حالي‏كه ما در قوانين شرعي بعضي از موارد را داريم (البته ما به امور اقتصادي و معاملات كاري نداريم چون خيلي‏ها به خود عرف واگذار شده است از روي أحلّ‏الله البيع و امثال اينها...) در باب قصاص عرفيات تأييد شده مثل قضيه ديه قتل همان صد شتر گذشته را شارع تأييد كرده و چيز جديدي قرار نداده. و موارد ديگري هم نقل مي‏كنند كه شارع مقدس مسايلي كه در ميان عقلا وجود داشته و مورد تأييد بوده روي آن صحّه گذاشته است. يعني آنها را هم بشر وضع كرده و شارع هم بر آنها ايرادي نگرفته بلكه همانها را تأييد كرده است. بشري كه آن روز مي‏توانسته آنها را قرار دهد و شارع هم تأييد كرده. امروز ممكن است چيزهايي را به دست آورد كه اگر شارع امروز مي‏بود، ممكن بود همينها را نيز مورد تأييد قرار دهد. (البته مي‏خواهم اشكال كاملاً روشن شود) بنابراين همانگونه كه فرموديد بعضي از عمومات قرآن، از نوع قضاياي شخصيه است، مي‏شود اين مطلب را به احكام نيز سرايت داد؟
محمد هادي معرفت: خير در تشريعات چنين چيزي وجود ندارد [مثلاً عاقله با توجه به شرايط آن روز وضع شده و امروز كه آن روابط قبيله‏اي وجود ندارد ديگر اين بحث مطرح نيست] اينها از همان مسايلي است كه مي‏گويند با پيشرفت تمدّن بايد [احكام نيز[ عوض شود. ما اين حرفها را قبول نداريم چرا؟ چون اين احكام براساس آن روابط است كه قبلاً وجود داشته و حال آنكه آن روابط ديگر نيست اين خيال شماست و اينجور نيست. بعضي احكام را ممكن است شرع از عرف بگيرد يعني بپسندد، چون ملاكهاي شرع‏پسند در آن وجود دارد يعني ممكن است انسان روي همين دو جنبه آن را اختيار كرده باشد. شرع ممكن است برخي احكام را كه از عرف و عقلاء گرفته، و امضائا وارد شرع كرده اين ممكن است داراي هر سه ملاك بوده باشد منتهي عرف عقلاء با توجه به همان دو ملاك آن را تشريع كردند كه شارع ملاك سوم را هم در آن احراز كرده است لذا آن را امضاء كرده يعني اين مسايل هم در آن بوده منتهي او توجه نداشته. اما معنايش اين نيست كه اختيار را به عرف بدهيم، چونكه شارع برخي از احكام را از عرف گرفته باشد. اين يك فرض است و حال آنكه چنين چيزي هم نيست. يعني در تشريعيات هر آنچه هست اينها از مبدعات خود شرع است و اگر قبل از شرع اسلام بوده (چون در شرايع قبلي هم وجود داشته است) اين شريعت، شريعت ابراهيمي است. يعني شريعتي است كه از پدر انبياء، حضرت ابراهيم آورده شده. و لذا در قرآن نيز اين نكته را تصريح مي‏كند و مي‏گويد: «ملتِ ابيكم ابراهيم هُوَ سمّاكم‏المسلمين» اين مسأله است كه اصلاً اسلام كه پيغمبر آن را عرضه كرده، ديني است كه حضرت ابراهيم در دو هزار سال پيش آن را مطرح كرده است. اين سخن نص قرآن است و از شريعت ابراهيمي كه بين سنت جاري بوده و اينها دليل نيست بلكه از مخترعات فكر خودشان است كه (قرعه كشي يك شتر و... اينها قصه است) علاوه بر همين مورد ديه، حضرت امير عليه‏السلام در اين باره چنين مي‏فرمايد: اينكه پيغمبر اسلام شتر، گاو و... قرار داد براي اين بود كه مال در جامعه عرب آن روز چيزي غير از اين نبود اما امروزه چون ثروت در قالب نقود است لذا امروزه ديه را از طلا گرفته‏اند. يعني اگر حال پيامبر بخواهد ديه تعيين كند بگويد پول بدهيد كه پول ندارند و لذا زمان حضرت امير عليه‏السلام همين دراهم و دنانير به عنوان ديه مطرح شد و عقيده شخصي بنده اين است كه آنچه ملاك ديه است همان هزار دينار است لاغير. مابقي بايد روي آن تنظيم شوند و لذا انحصاري به اين شش مورد ندارد و اين شش مورد ـ به جز طلا به عنوان اصل بودن ـ هيچ كدام اصالت ندارند و همه به حساب قيمتشان است و آني كه ملاك اساسي است فقط هزار مثقال طلاي شرعي است.
آيا قرآن كريم نسبت به علوم و موضوعات الهي و بشري جامعيت و كليتي دارد و پاسخگوي همه اين مسايل است يا نه؟ و اصولاً در مرحله بعد اگر جواب مثبت است مكانيزم استخراج اين سئوالات از ظواهر قرآن و يا نصوص قرآن و سنت چگونه است؟
سيد ابوالفضل ميرمحمدي: در پاسخ به اين سئوال بايد عرض كنم كه در ابتدا بايد به دليل يا ادلّه طرفدار نظريّه جامعيت قرآن توجه كنيم و دلالت آنها را بررسي نماييم كه از جمله آنها:
1. آيه شريفه «لا رطب و لا يابس الّا في كتاب مبين»،1 مي‏گويند آيه شريفه بطور كنايه دلالت دارد بر اينكه همه چيز در قرآن شريف است از جمله، تمام علوم. اين استدلال در صورتي صحيح به نظر مي‏رسد كه مقصود از كتاب، قرآن باشد ولي اگر كتاب را غير قرآن دانستيم و گفتيم مقصود از كتاب، كتابي است نزد خداوند كه خداوند چون از آن آگاه است پس به همه چيز آگاه است و در آيات زيادي به اين معنا اشاره شده كه به طور وضوح دلالت دارند بر اينكه نزد خداوند كتابي است محتوي جميع اشيا، يعني در نتيجه خداوند به همه چيز عالم است گر چه كيفيت كتاب و وقوعش نزد خداوند، براي ما معلوم نباشد كه در ذيل بدان اشاره مي‏شود:
الف ـ «و ما يعزب عن ربّك من مثقال ذرة في‏الارض و لا في‏السماء ولا اصغر من ذلك ولا اكبر الّا في كتاب مبين»،2 با توجه به اين بخش از آيه كه مي‏فرمايد: ما از كارهاي شما آگاهيم و آنها (اعمال و رفتار انسان) در كتابند؛ به خوبي روشن مي‏شود كه منظور از كتاب در آيه فوق، قرآن نبوده بلكه كتاب ديگري است در نزد خداوند.
ب ـ «قال علمها عند ربّي في كتاب لا يضلّ ربي و لا ينسي»،3 روشن است كتابي كه در نزد خداوند است و از آن غافل نيست، قرآن نيست.
2. «و تفصيلاً لكل شيي‏ء و هديً و رحمةً لعلّهم بلقاء ربّهم يؤمنون»،4 آيا مي‏شود گفت آيه شريفه كه در ارتباط با تورات است دلالت دارد بر اينكه همه چيز در تورات است آيا احدي از يهود و غير يهود چنين ادعايي را مطرح كرده‏اند؟ يا مقصود از كل شي‏ء (همه چيز) و همه امور، مربوط به هدايت و ارشاد است؛ چنانكه در ذيل آيه نيز چنين آمده است: «تورات را كه فرستاديم بدان جهت است كه به معاد ايمان بياورند» و معلوم است علومي مانند رياضي و امثال آن در ايمان به معاد هيچ تاثيري ندارند.
3. «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي»،5 حقيقةً اكمال دين در اين آيه به چه معنا است؟ آيه بدين معناست كه خداوند در آن روز تمامي علوم را به تعليم مردم در آورد و اگر چنين نمي‏كرد دين كامل نمي‏شد؟ يا منظور اين كه خداوند آنچه را لازمه دين و مجموعه احكام، اخلاق، سياسيات لازم است فرو فرستاد و نيز اشاره است به اعلام ولايت علي عليه‏السلام در جريان روز غدير خم توسط پيامبر اسلام كه در «حجة‏الوداع» صورت پذيرفت كه در نتيجه آن نزول و تعليم احكام و ضمانت بقاء دين كامل گشته است.
4. «ونزّلنا عليك‏الكتاب تبيانا لكل شيي‏ء و هديً و رحمةً و بُشري للمسلمين»،6 اين آيه شريفه بهترين آيه‏اي است كه مي‏شود براي جامعيت قرآن كريم به آن استدلال كرد. زيرا، احتمال اينكه منظور از كتاب در آيه فوق غير قرآن باشد منتفي است. با اين وجود نمي‏توان گفت منظور از تبيان بودن قرآن براي همه چيزها، تبيان همه چيزها و علوم در دنيا است بلكه مقصود كلّيه لوازمي است كه در هدايت و ارشاد مسلمانان به كار مي‏آيد. چنانكه تعبير «كل شيي‏ء» (همه چيز) در عرف ما نيز بكار مي‏رود و هيچ گاه از آن همه چيز موجود در دنيا و همه علوم نيست بلكه مقصود همه اشيايي است كه كتاب بدان مربوط است يعني تمامي لغت. يا مثلاً اگر گفته شود مشهد مقدس شهر خوبي است و همه چيز دارد مقصود همه چيزهايي است كه مورد نياز ساكنين و زوّار است پس مقصود از اين آيه شريفه: «قرآن بيان كننده همه چيز است» نيز بايد همان اموري باشد كه در هدايت و ارشاد دخالت دارند نه همه چيز دنيا و به نظر مي‏رسد ذيل آيه «قرآن هدايت و بشارت است براي مسلمانان» مؤيدي بر اين مطلب باشد.
به هر حال هر گاه كسي معتقد به جامعيت قرآن باشد و چون چنين استفاده‏اي براي مردم عادي، ميسر نيست بايد از راه بطون قرآن باشد كه طبق اخبار مستفيضه، قرآن داراي بطون است و بديهي است استخراج معاني از بطون منحصر به پيامبر اسلام و امامان معصوم عليهم‏السلام بوده و در نتيجه با كمال تأسف تحصيل چنين علمي از قرآن كريم در زمان غيبت ميسر نخواهد بود و به دوران حضور اختصاص خواهد يافت و اما علومي از قبيل: احكام، اخلاق، سياسيات اسلامي و... كه در همه اعصار مورد استفاده مي‏باشند در عصر حضور، نيازمند به امام عصر عليه‏السلام بوده و در عصر غيبت نيز اين وظيفه به عهده فقهاي جامع‏الشرايط ـ كه توسط اخبار زيادي نيابت آنان ثابت شده است ـ واگذار گشته است.
خلاصه: جامعه در هيچ زماني نبايد از فردي كه ولايت امور مسلمين را داراست خالي باشد تا بدين وسيله علوم لازم را به مسلمانان منتقل نمايد. امّا علوم ديگر قابل تحصيل از طريق مقامات الهي نبوده و اين خود مردمند كه بايد در اكتساب علوم بكوشند.

پاورقيها:

6 ـ نحل / آيه 89.
4 ـ انعام / آيه 154.
1 ـ سوره انعام / آيه 59.
2 ـ يونس / آيه 61.
3 ـ طه / آيه 52.
5 ـ مائده /آيه 3.

مقالات مشابه

تحلیل آیات مربوط به جامعیّت قرآن مجید

نام نشریهسراج منیر

نام نویسندهقاسم فائز, عماد صادقی, ابوالفضل نوروزی

مباني و اركان جامعيت قرآن در انديشه امام خميني رحمه الله

نام نشریهحسنا

نام نویسندهمحمدتقی دیاری بیدگلی, سیدمحمدتقی موسوی کراماتی

بررسی تطبیقی نظریه جامعیت قرآن از منظر تفسیر المیزان

نام نشریهپژوهش‌های نفسیر تطبیقی

نام نویسندهعلی ‏احمد‌ناصح, فرزاد اسفندیاری

بازخوانی نسبت بين جهاني و جاودانه بودن قرآن با جامعيت آن از منظر علامه طباطبايي

نام نشریهاندیشه نوین دینی

نام نویسندهعلی نصیری, رحمت‌الله عبدالله‌زاده آرانی, سیدمصطفی مناقب

جامعیّت قرآن از نگاه علامه طباطبائی

نام نشریهمعارف قرآنی

نام نویسندهسیدمعصوم حسینی

بررسی دلالت عبارت«تبیان کل شیء» بر جامعیت قرآن

نام نشریهآموزه‌های قرآنی

نام نویسندهمحمدابراهیم روشن‌ضمیر